Zacznijmy od początku: arché (ἀρχή)
Zazwyczaj kurs historii filozofii rozpoczyna się od przedstawienia poglądów tak zwanych jońskich filozofów przyrody (Tales, Anaksymander i Anaksymenes z Miletu, Heraklit z Efezu, Anaksagoras z Klazomenaj). Badali oni naturę rzeczy, poszukując między innymi zasady, która byłaby wystarczająca do wyjaśnienia zjawisk zachodzących w świecie. Zasada owa nazywana była arché (ἀρχή). Termin arché jest jednym z najważniejszych pojęć filozoficznych, więc warto się z nim zapoznać. Ma on wiele znaczeń, które szczegółowo omawia prof. Władysław Stróżewski w wykładzie pt. Pytania o arché [w: Istnienie i sens].
Prof. Stróżewski wskazuje następujące sensy zawarte w pojęciu arché:
1. Początek
W sensie przestrzennym – początek odcinka, bywa niekiedy od razu utożsamiany z przyczyną tego, co się rozgrywa.
W sensie czasowym – można przyjąć jedno z dwóch założeń: że był jakiś początek lub że w tym sensie początku nie było.
Pojęcie źródła – pochodzenie, geneza, w tym sensie początek zbliża się też do pojęcia podłoża i zasady.
Pierwsza przesłanka.
2. Zasada – uzasadnienie, kładzenie podwalin, fundowanie.
Podwaliny, podłoże – hyle.
To, co ważne, zasadnicze.
Praktyczna zasada, reguła postępowania – archaiczną jest taka reguła, z której wynikają czy na której wspierają się inne, wymagające jej uzasadnienia.
3. Przyczyna
Termin dotyczy szczególnie przyczyny sprawczej, zwłaszcza rozumianej jako przyczyna ruchu i działań albo jako ich powód, ale też przyczyna celowa (która jest w zasadzie metaforyczna czy psychologiczna, bo już sama przyczyna wskazuje, jaki będzie cel).
4. Władza
Pierwszeństwo w hierarchii i w porządku zależności
Archai (l. mn.) oznaczano oddziały wojska, a dalej potęgi i moce (np. niebieskie i piekielne).
5. Państwo, kraj, dziedzina – to, co władzy podlega.
Jak zatem widać, pojęcie arché możemy rozpatrywać w wielu kontekstach. Chcąc naukowo wyjaśnić funkcjonowanie świata, jońscy filozofowie przyrody poszukiwali arché w znaczeniu podłoża, materii, hyle oraz zasady, która byłaby wystarczająca do wyjaśnienia zjawisk zachodzących w przyrodzie i materii. My natomiast zajmiemy się znaczeniami, które wydają się być najistotniejsze, by lepiej rozumieć samych siebie i innych ludzi, by rozwijać rozumienie zjawisk rządzących ludzkim zachowaniem.
Navis Nord, wyjaśniając znaczenie terminu arché, posługuje się między innymi określeniem „sytuacja inicjalna”, wskazując, że:
Sytuacja inicjalna zawiera zbiór wszystkich sił napędowych, które będą odpowiedzialne za skutek.
[Navis Nord, Wejście w ogień i zwierzyna łowna, Kraków 2018, s. 67]
Sytuacja inicjalna zawiera twoje warunki podmiotowe i twoją motywację, ale nie w sensie psychologicznym, tylko w sensie egzystencjalnym.
[Navis Nord, Prosperity Training, Kraków 2015, s. 180]
Wyróżnia on zatem takie znaczenia arché jak przyczyna (siły napędowe), źródło (warunki podmiotowe) i reguły postępowania (motywacja egzystencjalna).
Może być tak, że zastanawiając się nad przyczyną podejmowanych przez nas działań, zatrzymujemy się na interpretacjach, które są zbyt powierzchowne, a przez to nie spełniają kryterium pierwotności obecnym w pojęciu arché. Możemy czegoś chcieć, pragnąć, życzyć sobie na poziomie świadomym, a pod spodem, w sposób nieuświadomiony działać zupełnie przeciwnie. Wielu z nas chce mieć spełniający związek miłosny, ale np. z powodu braków komunikacyjnych, nieumiejętności rozpoznawania pragnień swoich i partnera czy automatycznie odtwarzanych destrukcyjnych wzorców zachowań przejętych wraz z wychowaniem niszczymy relację, która z czasem przestaje być odżywcza. Przyczyną tej sytuacji są pewne moduły funkcjonujące w nas w określony sposób, moduły tkwiące gdzieś pod powierzchnią, a zatem trudno dostępne, jeśli nie podejmuje się pracy pilnej obserwacji własnego umysłu. W filozofii Abhidharmy mówiłoby się o czynnikach mentalnych (ćetasika) i pierwotnych świadomościach (ćitta), które stanowią siły dające napęd naszym działaniom, siły „wymuszające” na nas podjęcie działania w takim a nie innym kierunku. Ze względu na ich pierwotny charakter można powiedzieć, że to one są arché naszego działania, że są przyczynami, które ostatecznie stworzą skutek, bez względu na to, czy pozostają one w zgodzie z naszymi dobrymi chęciami, marzeniami czy obietnicami. Z tego punktu widzenia możemy powiedzieć, że docieranie do tego, co stanowi arché naszych działań, to rozpracowywanie sposobów funkcjonowania naszego umysłu, to odkrywanie coraz głębszych warstw i ujawnianie przed samymi sobą, jakie czynniki mentalne i świadomości pozostają w nas aktywne i rzutują na późniejsze stany. Bez rozpoznania sił napędowych działających w nas, będzie nam bardzo trudno konsekwentnie dążyć do obranych przez nas celów, a wiele metod uznamy za nieskuteczne. Docieranie do arché naszych działań to uczenie się sprawstwa, gdyż to te siły odpowiedzialne są za skutki naszych działań.
⚛ Bajka o zaklęciu otwierającym drzwi ⚛
I zobaczymy, jak Wam zależy na sobie i czas pokaże, i Ziemia, i Księżyc. I zobaczymy, jak Wam zależy na sobie i czas pokaże, i Krasnoludki. One zakochanym otwierają wrota podziemnego skarbca, a żądnym – bramę do piekła.
[Navis Nord, Opowieści przewrotne po drugiej stronie lustra, Kraków 2016, s. 10]
Narzędziem pomagającym docierać do sił napędowych jest medytacja, a w szczególności obserwacja sortująca.
O tym, jakie działają w nas czynniki mentalne, decydują nasze warunki podmiotowe wyznaczające nasz sposób istnienia. Zagadnienie to wskazuje na to, w czym jesteśmy zakorzenieni. W buddyzmie wskazuje się sześć możliwych sposobów zakorzeniania: w niewiedzy, w żądzy, w nienawiści, w nie-niewiedzy (np. mądrości), w nie-żądzy (np. szczodrości), nie-nienawiści (np. miłości), w tradycji chrześcijańskiej mówi się raczej o dwóch sposobach zakorzenienie: w tym, co ziemskie, oraz w tym, co boskie, niebiańskie. Zakorzenienie wskazuje na źródło, z którego pobieramy substancje do życia. W zależności od tego, czy pobieramy „budujący nas pokarm” z czystego czy zanieczyszczonego źródła, nasze uczynki będą mieć charakter piękny bądź szpetny. Tego rodzaju rozumienie początku ujawnia, że termin arché jest ściśle związany z pojęciem natury φύσις (physis) (zob. Ze źródła wypływa natura).
Reguła postępowania o charakterze arché to pierwotna reguła poprzedzająca wszystkie inne. Przykładem może być imperatyw kategoryczny Immanuela Kanta, którego pierwsza forma brzmi następująco:
Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem.
[Immanuel Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, Warszawa 1984, s. 50]
Navis Nord mówi zaś o motywacja egzystencjalnej, jaką może być wspólnota wszystkiego, co żyje. Reguła postępowania oparta na odniesieniu od wspólnoty wszystkiego, co żyje, wyznacza nieegoistyczny kierunek działania, wychodzenie poza swój ciasny, zamknięty świat, podkreśla powszechność i uniwersalność działania. Temat ten jest bardzo obszerny i będzie omówiony w osobnym wpisie.
Ćwiczenia:
Jeśli nie potrafisz komuś czegoś wybaczyć, to co jest siłą napędową takiej sytuacji? Jaka przyczyna tkwiąca w tobie utrzymuje tę sytuację?
Podejmij samodzielną refleksję nad tym, co może oznaczać motywacja odnosząca się do wspólnoty wszystkiego, co żyje.
Pomyśl o ostatniej sytuacji konfliktowej – jakie skutki stworzyłeś po jej zakończeniu? Co możesz wnioskować o przyczynie swoich działań na podstawie tych skutków?
Zastanów się, jaka jest twoja reguła postępowania będąca arché? Czy faktycznie działasz na jej podstawie, czy jedynie chcesz, żeby tak było?
Jak spędzasz swój wolny czas? W czym cię to zakorzenia?
Zachęcam do przeczytania:
1. Arché (ἀρχή), w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, Lublin 2010.
2. Immanuel Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, Warszawa 1984, ss. 50-77.
3. Władysław Stróżewski, Pytania o arché, w: Istnienie i sens, różne wydania.
4. Navis Nord, Prosperity Training, Kraków 2015, ss. 179-180.
5. Navis Nord, Kolejny żydowski król, w: Wejście w ogień i zwierzyna łowna, Kraków 2018, ss. 9-76.
6. Navis Nord, Opowieści przewrotne po drugiej stronie lustra, Kraków 2016.
#filozofia #podstawy_filozofii #przyczyna #WładysławStróżewski #Abhidharma #reguły #terminy_filozoficzne #ImmanuelKant #UzasadnienieMetafizykiMoralności #ProsperityTraining #WejściewOgieńiZwierzynaŁowna #OpowieściPrzewrotne