Ingarden o wartościach i sensie życia człowieka
Przypomnijmy, że rok 2020 został ogłoszony rokiem wybitnego polskiego filozofa Romana Ingardena. Dziś przypada pięćdziesiąta rocznica jego śmierci. Z tego powodu zajmiemy się zagadnieniem wartości bazując na myśli Ingardena, który wiąże wartości z poczuciem sensu życia i szczęścia człowieka.
Jednym z rozważań na temat książki Dzika sprawiedliwość było to, co wyróżnia człowieka od innych zwierząt. Autorzy tamtej pozycji wskazywali, że wiele zachowań, które dotychczas uznawaliśmy za typowo ludzkie, występuje także wśród zwierząt, jeśli odpowiednio długo się je obserwuje i wyzbywa się własnych uprzedzeń i przedzałożeń. Roman Ingarden na pytanie o to, czym różni się człowiek od zwierzęcia, odpowiedziałby między innymi, że sferą wartości. W tekście O naturze ludzkiej czytamy:
Jedynie człowiek też czuje się odpowiedzialny za swój sposób życia, zwłaszcza wtedy gdy nie udało mu się zrealizować wartości niezbędnych, jego zdaniem, dla jego godności wewnętrznej.
[Roman Ingarden, O naturze ludzkiej, w: tenże, Książeczka o człowieku, Kraków 1987, 22]
Jak można rozumieć te wartości, o których mów polski filozof? Są tym, co nadaje i utrzymuje godność człowieka, są podstawą zachowania przez niego honoru. Nie chodzi jednak o warstwę społeczną, lecz o rzeczywistość wewnętrzną, o intymny i być może ukryty przed innymi świat wewnętrznego znaczenia, sensowności i poczucia celu, które one nadają.
Krótko mówiąc: istnieje pewien zbiór szczególnych wartości, które człowiek sobie ustala i usiłuje realizować, a nawet do ich realizowania czuje się powołany.
[Roman Ingarden, O naturze ludzkiej, dz. cyt., s. 22]
Ingarden używa w tym miejscu określenia, że człowiek ustala wartości, co mogłoby zostać odczytane jako subiektywizm i relatywne podejście do wartości. Wiadomo jednak, że filozof ten nie zgadzał się z podobnym rozumieniem wartości, czemu dał wyraz w tekście O odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych:
Jeżeli wartości byłyby jedynie „subiektywne”, jeśli byłyby [...] iluzjami odpowiednio przeżywających ludzi [...] nie byłoby też żadnego uprawnienia, aby pociągnąć kogoś do odpowiedzialności.
[Roman Ingarden, O odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych, w: tenże, Książeczka o człowieku, s. 102]
Na marginesie warto dodać, że nawet postępowanie zgodnie z obowiązującym prawem nie sprawia, że człowiek nie zostanie później pociągnięty do odpowiedzialności za nieetyczne działanie (czego przykład mieliśmy np. po II wojnie światowej).
O co zatem mogło chodzić Ingardenowi, kiedy użył wyrażenia, że człowiek ustala sobie wartości? Być może chodzi o podjęcie przez człowieka zobowiązania, ustalenia sobie, że będzie się realizować pewne wartości w swoim życiu bez względu na przeciwności losu, że dążenie do nich będzie istotną aktywnością w ukazywaniu, kim się jest naprawdę. Ingarden wskazuje, że człowiek czuje się powołany do realizacji wartości, jednak bez wewnętrznego zobowiązania to powołanie mogłoby zostać jedynie czymś potencjalnym, co nigdy nie ujawniłoby się w realnym życiu. To właśnie decyzja samego człowieka, jego osobiste ustalenie z samym sobą, że będzie się realizować wartość nadaje jej rangę i ukazuje funkcję nadającą życiu człowieka specyficzny sens wykraczający poza cele biologiczne wpisane w jego zwierzęcą część natury.
Ingarden zauważa, że urzeczywistnienie w swoim życiu wartości nie jest tym, co powszechnie się wydarza w świecie ludzkim. Jednak to, że obserwujemy wyjątkowe postawy i godne podziwu zachowania, sprawia, że możemy nadzieję na to, że wpisane w człowieka pragnienie i powinność realizacji wartości nie są z góry spisane na niepowodzenie.
… istnieje też w jego życiu niejeden fakt tak wzniosły i wyjątkowy, iż wydaje się, że wyznacza on chyba tylko pewien kierunek jego najbardziej szlachetnego rozwoju, a nie cel, który dałoby się powszechnie zrealizować.
[Roman Ingarden, O naturze ludzkiej, dz. cyt., 21]
Nadzieja ta jednak ma tak realne podstawy i na tyle odnosi się do rzeczywistości, na ile silne jest wewnętrzne zobowiązanie do życia zgodnie z wartością. Takie życie – jak wskazuje Ingarden – przepełnione jest sensem i daje poczucie szczęścia, natomiast brak kontaktu z tym, co wartościowe, unieszczęśliwia go:
Bez bezpośredniego i intuicyjnego obcowania z wartościami bez radości, jaką mu daje to obcowanie, człowiek jest głęboko nieszczęśliwy. Uszczęśliwia go natomiast urzeczywistnienie wartości i ulega ich szczególnemu urokowi.
[Roman Ingarden, O naturze ludzkiej, dz. cyt., 23]
Szczęście, o którym pisze Ingarden, związane jest realizacją natury człowieka – odróżnionej od natury zwierzęcia – która wyraża się właśnie w obcowaniu z wartością i ukazywaniem jej piękna w codziennym życiu. Jedynie życie zgodnie z naturą może dać człowiekowi szczęście i niezachwiane poczucie sensu, a jednocześnie sprawić, by stopniowo uzyskiwał on dojrzałość jako jednostka ludzka i stał się człowiekiem w pełnym znaczeniu tego słowa.
… odradzamy się i przetwarzamy przez sam nasz wysiłek pozostawania w służbie realizacji wartości. Wzbogacamy samych siebie oddając nasze najlepsze siły na wytwarzania rzeczywistości człowieka w ogóle.
[Roman Ingarden, O naturze ludzkiej, dz. cyt., 24]
W kontekście rozważań Romana Ingardena o wartościach zachęcam do refleksji na następującymi tematami:
Co sprawia, że twoje życie jest wartościowe?
Czy to jest oparte na wewnętrznych poszukiwaniach czy na zewnętrznym uznaniu (np. akceptacji innych, społecznych normach, korzyściach uzyskiwanych od innych)?
Czy realizowana w twoim życiu wartość daje ci poczucie sensu i czyni cię coraz bardziej szczęśliwym?
Jeśli nie, to jak ją oczyścić z nieprawidłowych znaczeń, by zaczęła spełniać te funkcje?
Jeśli daje poczucie sensu i szczęście jedynie chwilowe, to jak wzmocnić kontakt z nią, by była częściej obecna w twoim życiu?
Jeśli uważasz, że twoje życie jest pozbawione większego sensu, to jakie działania podejmiesz od zaraz, by znaleźć to, co jest naprawdę wartościowe i realizując to warto przeżywać życie?
#filozofia #filozofia_człowieka #brak_celu #cel #dojrzałość #DzikaSprawiedliwość #RomanIngarden #metafizyka #sens_życia #szczęście #wartość #zwierzęta